اَچُمی یا لاری؛ زبان شناسی و فراتر از زبان شناسی

اَچُمی یا لاری؛ زبان شناسی و فراتر از زبان شناسی

پاسخ به یادداشت «نگاهی نابخردانه به عنوان یک کهن زبان» نوشته «محمد اورنگ»

آفتاب لارستان: بحث بر سر عنوان «لاری» یا «اچمی» برای زبان مردم منطقه این روزها حسابی بالا گرفته است. روز گذشته دکتر «محمد اورنگ» زبان شناس شناخته شده لارستانی از دانشگاه استرالیا و دکتر «لیلا دیانت» زبان شناس لارستانی دیگر یادداشتی مشترک با عنوان «نگاهی نابخردانه به عنوان یک کهن زبان» را منتشر کردند که بحث مذکور را وارد فاز جدیدی کرد.

حالا «شایان تدین» یکی از سه نویسنده مدافع عنوان «اچمی» بجای زبان لاری یا لارستانی پاسخی مبسوط به یادداشت اورنگ و دیانت نوشته و برای سایت «آفتاب لارستان» ارسال کرده است که در ادامه می خوانید:

***

شایان تدین: آقای اورنگ در نقدی که بر یادداشت «مصطفی ملتفت» نوشته اند بر استدلالی تاکید دارند که قبلا به آن پاسخِ مختصری داده ام. تاکید ایشان بر پذیرفته شده بودنِ زبان لاری در مجامع بین المللی و حفظِ وحدتِ رویه است. من نیز گفته بودم پذیرش در مجامع بین المللی اهمیت کمتری دارد از پذیرش عمومیِ متکلمان یا احقاقِ حقوقِ اساسی همه ی مردم منطقه.

متاسفانه به جرات می گویم آقای اورنگ مطالبِ هیچ کدام از ما را به دقت نخوانده اند یا متوجه اصلِ مطلب نشده اند. یادداشتِ پر از توهین و تحقیرشان گواهِ این بی دقتی و بی توجهی است. وگرنه گفته شده و واضح بود آن چه آقای ملتفت نوشته است جنبه ی توصیفی و تفسیری دارد. فارغ از بحث های مستدلِ مکتوب، به بررسی آنچه رواج دارد پرداخته است. حال اگر نظر سنجی اش به اعتراف خود نیز دم دستی و نامعتبر است، با بهره بردن از ضعفِ شیوه ی به کار بردنِ آن نمی شود رواجِ این واژه در میانِ مردم را انکار کرد. ملتفت سعی کرده است این رواج را توصیف و تفسیر کند. نسبتِ آن با شیوه ی زندگی مردم، ذائقه ی عمومی و وجه کاربردیِ آن را مورد بررسی قرار دهد. موفق یا ناموفق، هدف ایشان این بوده است و نقدِ یادداشت شان باید این مساله را موردِ توجه قرار دهد. چنان که آقای «یوسف منصوری» نقد جالبی بر آن نوشته اند. نقد با زبانِ طرد و تشر و انکار ممکن نمی شود.

نکته ی بعد این که خلطِ مبحثی نیز صورت گرفته است. من شخصا این خطا را می پذیرم! ما باید صراحتا می گفتیم که مساله ی ما، مساله ای صرفا زبان شناسانه نیست. به خصوص برای آن ها که حوصله ی خواندن را ندارند. این جنبه ی کار البته اگر منظورِ ما درست منتقل شود در هر سه یادداشت به وضوح مشخص است. ما هیچ ادعای زبان شناسانه ای نکرده ایم. اگر چه در ادامه ی همین یادداشت مختصرا به وجهِ واقعا زبان شناسانه ی طرد شده نیز خواهم پرداخت. مساله ی ما اما چیزِ دیگری بوده است. امروزه دیدگاه های علمیِ زبان شناسی را نیز دیگر نمی توان منهای سیاست و علوم انسانی انتقادی دریافت. آن زبان شناسی که خود را محدود به واج و واژه و جمله بداند و مساله ی «گفتمان» را در نظر نگیرد، ناقص است و توانِ درکِ مساله و اظهارِ نظر در این گونه مسائل را ندارد.

ادعای عینیت و اکادمیک بودنِ محض و بی طرفی، ادعاهایی دروغین اند. ایدئولوژی است که در دلِ هر عینیتی رسوخ دارد. اصلا عینیت، همین گفتمانِ رسوب پیدا کرده است. دانشجوی علوم انسانی که نسبت میان علم و قدرت را نشکافد و دغدغه اش نباشد تنها مبدل به بازیچه و کارگزار رویکردِ مسلط خواهد شد. مساله این نیست که طرف آگاهانه چنین کند یا چنین بخواهد. یا رابطه مستقیمی با نهاد قدرت داشته باشد. نه، هرگز. نه به چشم توطئه به مساله نگاه می کنم و نه اتهامی را وارد می دانم. من در یادداشت خودم اشارتا دو مفهوم را یکی از «بوردیو» و دیگری از «گرامشی» بدون ذکرٍ منبع یا شرحِ مفصل تر به کار برده ام. اما هیچ کدام از سرِ تفنن نبوده است. یکی «هژمونی» و دیگری «خشونت نمادین». هر دوی این مفاهیم را می توان بسط و توضیح داد. نسبتِ قدرت با علم، نسبتی گفتمانی است. خشونت نمادین نیز مفهومی از بوردیو، جامعه شناس فرانسوی است که اغلب به خشونتی زبانی اشاره دارد که با همدستیِ ضمنیِ خودِ شخصِ موردِ خشونت اعمال می شود. به نظرِ بوردیو هیچ کدام از دو سو نیز به اعمالِ خشونتِ خود آگاه نیستند، چرا که آن را کاملا طبیعی می پندارند. فراگیریِ کاربردِ لارستانی در میان نخبگان و دانشگاهی ها از این منظر نیز قابل بررسی است.

مرکزیتِ لار؟

گوشزدِ یک نکته ی دیگر را نیز لازم می دانم. لار اگر نگویم مهم ترین، از مهم ترین شهرهای منطقه است. پیش تر آن را «لاد» و «کلال» و به نام های دیگری نیز خوانده اند و این نام تغییر پیدا کرده است. بدیهی است که هیچ مفهومی ثابت نباشد و هیچ واژه ای نیز ذاتی ازلی و ابدی ندارد. منطقه نیز مراکز مختلفی داشته است. در دورانی «خنج» مرکز فرهنگی و دار الاولیا بوده است، یک دوره ی طولانی «بستک» مرکزِ سیاسی بوده است و بندرلنگه نیز مرکز تجاری منطقه. لار هم از مهم ترین شهرهای منطقه است و در دوره هایی مرکزیت داشته، شکی در آن نیست. اما خود لار نیز زمانی قریه ای از داراب بوده است. مخلصِ کلام این که تقسیم بندی های سیاسی و جغرافیایی مفاهیمی متغیر اند.

سوسور، زبان شناسی و ماهیت رابطه ای پدیده های زبانی

زبان نهادی اجتماعی است. زبان مهم ترین وسیله ی ارتباطی بین افراد جامعه و تشکیل دهنده ی یک واحد اجتماعی است. ماهیتِ رابطه ای پدیده های زبانی را نمی توان مد نظر قرار نداد. قراردادی بودنِ زبان یعنی بین صورت و معنا رابطه ی ذاتی وجود ندارد. یکی از ویژگی های مهمِ زبان همین قراردادی بودن آن است.

ویژگی اساسی دیگر خلاقیت زبان است که امکان های بی نهایتی را پیش روی متکلم قرار می دهد. در یادداشت قبل نیز به این داستان پرداخته ام. این رابطه بین صورت و معنا، رابطه ای اتفاقی یا قرادادی است. زبان را باید به منزله ی نظامی از ارزشهایی که به لحاظ اجتماعی تعیین شده اند مورد توجه قرار داد و نه مجموعه ای از عناصر که بر حسب جوهرشان معرفی می گردند.

در زبان شناسی پس از «سوسور»، در تحلیل زبان با واقعیاتِ اجتماعی سر و کار داریم. سوسو می نویسد: «در واقع هر تحلیلی از زبان باید با کاربردِ اجتماعیِ عناصرِ زبان گره بخورد.» زبان شناسی دیگر مطالعه ی مجموعه ی وسیعی از توالیهای آوایی نیست بلکه نظامی از قرادادهای (و تاکید می کنم قرادادهای) اجتماعی را بررسی می کند.

در جای دیگر ایشان گفته اند که پس مردم استرالیا نیز باید بگویند استرالیایی و نه انگلیسی چون انگلیس یک کشور دیگر است. یا شبیه به همین استدلال این که آیا اطلاق نام فارسی نیز تبعیض آمیز است؟ جواب این مساله خیلی ساده است. نه، ما همه اطلاق نام فارسی را پذیرفته ایم؛ استرالیایی ها نیز مخالفتی با عنوان زبان انگلیسی ندارند. اما اغلبِ مردمِ منطقه حالا به هر دلیلی با اطلاقِ لاری مخالف اند. اصلا برایشان مطرح نیست. من نمی گویم همه اَچُمی را پذیرفته اند، اما اگر اندکی رابطه ی واقعی خود را با منطقه حفظ کرده باشیم و به رسالتِ اصلیِ زبان شناسی نیز وفادار باشیم می توان دریافت که فراگیرترین مفاهیم، اچمی و «خودمونی» اند.

یکی از اهداف ما تهییجِ مردم به حفظ و گسترش و توجه بیشتر به زبان مادری شان است. با ایجاد گسست و تفرقه نمی توان به این مهم دست یافت، بلکه باید مفهومِ مشترک موجود را به رسمیت شناخت. به ناچار این مفهومی است که طبق شرایطی «برساخته» شده است؛ شرایطی البته اتفاقی و قرادادی. (اتفاقی نه از آن جهت که شانسی بوده است بلکه از این جهت که تحت شرایطِ خاصی، بی آن که ضرورتی داشته باشد، فراگیر شده است و مساله ی ما دقیقا از همینجا شروع می شود.) به واسطه ی پذیرشِ این مفهومِ مشترک است که می توان فرهنگِ عموماً و تاریخاً شفاهی منطقه را به فرهنگی مکتوب ارتقا داد.

آیا واقعا این مساله ای صرفا زبان شناسانه است؟

وجه دیگر مساله این است که ماهیت مساله صرفا زبان شناسانه نیست. خطاب به اورنگ باید نوشت برای شما هم نیست؛ که اگر بود می دانستید وظیفه ی شما تجویزِ واژه ای به جای واژه ی دیگر نیست. طرفِ کسی را گرفتن در یک مشاجره درخورِ زبان شناس نیست. زبان شناس بزرگ، سوسور، عینا می نویسد: «تنها موضوع واقعی زبان شناسی، زندگی عادی و منظم یک زبان به همان شکل موجود است.» بنابراین اگر ریشه های تاریخی و نام های باستانی برایتان اهمیت دارد چرا از «فارسی پهلوی» یا «نیاپارسیک» و امثال این ها دفاع نمی کنید؟

فرقِ ما این است که من صراحتا معترفم به زبان شناسانه نبودن صرفِ بحث، و شما نه! شما یا ترجیح می دهید علایق شخصی و تمایلاتتان را پنهان کنید و یا اصلا در جریان نیستید! ما نه چنین ترجیحی می دهیم و نه بی خبریم. حال اگر از زندگیِ شخصی خود در این سه یادداشت وام گرفته ایم توجیهِ آن، وجهِ روایی یادداشت های ماست. روایتی آمیخته به تجربه های زندگی شخصی که به آن به چشمی تحقیرآمیز نگاه نمی کنیم. همچنین دعوت به روایتِ بیشترِ این تجربه ها، انعکاس تجربه ها و جراتِ صدا داشتن و صدا بخشیدن به مردمِ همیشه مسکوت و مغفولِ منطقه که به هر دلیلی وضعیت موجود را محافظه کارانه به انتظار نشسته اند.

جناب اورنگ، این پاراگراف را مستقیما خطاب به شما که زبان شناس تشریف دارید می نویسم. برچسپ ها و اتهاماتی از قبیل تشویش اذهان و موجی از شبهه و جریحه دار کردن احساسات و از این قبیل آیا درخورِ لحن و زبان یک دانشمند و دانشگاهی است؟ آیا به چیزِ دیگری نمی مانَد؟ پُر واضح است که تک به تک استعارات و لحن نوشته ی شما، خواسته ناخواسته، بر خلاف میلتان، پرده از این مساله برداشته است که اطلاق لاری به زبان مادریِ مردمی از خنج تا آن سوی خلیج فارس ابدا مساله ای صرفا علمی نیست. (محض اطلاعتان این را نیز بگویم جمعیت متکلمان را نیز اشتباه فرموده اید. غمی نیست البته. کار مثلا و مطلقا زبان شناسانه ی شما هیچ دخلی به متکلمان زبان ندارد!)

آقای اورنگ گرامی لطفا به جای برچسپ زنی و به کار گیری زبانی پر از تحقیر و طرد و انکار، کمی جراتِ فکر کردن داشته باشید. روخوانی از متونِ دیگران کافی است. به متنِ جامعه رجوع کنید. محلِ وقوعِ زبان اشتباهِ فلان مستشرق نیست بلکه همین کوچه و بازاری است که از آن بیزارید.

ضمنا نه احساسات مردم، که این شمایی است که احساساتتان جریحه دار شده و صادقانه از این بابت خوشحالم!

داغِ مستشرقان بر پیشانیِ منطقه

اسناد به فلان مستشرق نیز وحی منزل نیست. مستشرقان درک درستی از ویژگی های منطقه نداشته اند. این مساله درباره ی مرزبندی ها در خاورمیانه و هزار و یک مساله ی دیگر نیز صادق است. نظریات پسااستعماری مفصلا به این ماجراها پرداخته اند. اگر پذیرفته شدن در مجامعِ رسمی حجتِ متفکر باشد پس باید اسرائیل را نیز دربست پذیرفت!؟ اما چنین نیست. باز به سراغ مفهومی باید رفت. احتمالا آقای اورنگ با «contingency» آشنایی دارند. که وجهِ قراردادی و اتفاقی مفاهیم و واژگان را موردِ تاکید قرار می دهد. کسی نیز منکر ثبتِ زبان لارستانی در کتب نشده است.

خود آقای ملتفت گفته اند که استدلال های موافقان را می دانند. مساله ی هر سه ی ما اما از اینجا شروع می شود که چطور شده است با توجه به اسناد و مدارک و حتی بر فرضِ تاریخی و یکه تاز بودن عنوان لاری (که فرضی غلط است) و حذف و سرکوبِ عنوان اچمی از همه جا (چنان که جناب اورنگ در کمالِ وقاحت به آن افتخار کرده اند) و صرف هزینه های گزاف و برگزاری همایش ها، اکثریتِ مردم منطقه اغلب بدون هیچ تامل خاصی زبان خود را لاری نمی دانند و نمی خوانند. به طرقِ مختلف آگاهانه و ناآگاهانه تن بدان نمی دهند. اچمی، خودمونی و اطلاق هر منطقه ی جغرافیایی، جایگزین لاری می شود. برای اکثریت، اصلا نام لاری مطرح نیست. این مساله شاید از نظر شما مساله ای زبان شناسانه نباشد، ما هم می دانیم رفیق. اما آقای دانشمند شما چیزی را فراموش کرده اید؛ وظیفه ی شمای زبان شناس نیز تجویز نیست. چه برسد سرکوب و مقابله با هر مفهومِ دیگری که اغلب مردم به کار می برند. لازم نیست طبلِ دانشگاهی بودنتان را بر فرقِ سری کسی بکوبید؛ نه! تنها باید جای سوال را برای خودتان باز بگذارید.

این گسستِ عمیق میان مردم و عنوان زبان مادری شان خطرناک است. این گسست و در ادامه، تحقیرِ مردم، زبان و فرهنگِ منطقه را تهدید خواهد کرد. مساله این است که ما به دنبال مفهومی مشترک می گردیم. هویت نیز امری سیال است و تنها در اوراق گذشتگان محدود نیست. (اگر چه همین اوراق نیز صفحاتِ دیگری دارد که چشمِ خود را بر آن بسته اید و این را در جاهای دیگری نیز توضیح داده ام از جمله در یادداشت: «در جستجوی نامی برای زبان مادری ام» و «تاریخ محلی در برابر تاریخ رسمی») هویت یک مردم را خودشان تعریف می کنند. هویت آن چیزی است که هست و نه آن چه که بوده است یا تصور می کنیم بوده است. هویت، تحتِ شرایطِ خاص و مشخصی است که پرورانده می شود.

ما می خواهیم امروز جزیی از تاریخ باشیم و پیشنهادِ جدیدی نداده ایم. واژه ای ناآشنا را نمی خواهیم تحمیل کنیم. مصطفی ملتفت تنها آنچه هست را توصیف می کند. هویتِ مردم را شما می خواهید انکار کنید و نه ما. رجوع به متنِ جاری در کوچه و بازار که شما به آن بارِ تحقیر آمیز داده اید اتفاقا مساله ی اساسی ماست. شما اما خود را به نفهمی زده و از عنوانی با توهین و تشر حمایت می کنید که منطقه را تکه پاره می کند و فرهنگ و زبان آن را مورد تهدید قرار می دهد.

در جستجوی مفهومی مشترک

در نهایت نه خطاب به آقای اورنگ بلکه زمزمه کنان با خودم و همه ی خوانندگان می گویم ما به دنبال مفهومی مشترکیم. تا هر صدا به بلندی، صدای خودش را داشته باشد. ناگزیر سرنوشت و مقهور نباید ماند. ما مفهومی تازه را بر نساخته ایم و قصدِ تحمیل آن را نداریم. بلکه از میان واژه های موجود، آنچه شمولیتِ بیشتر (و نه مطلق) دارد را برگزیده ایم.

تبارِ این واژه می تواند برای «زبان شناسی تاریخی» دغدغه ی محترم و جالبی باشد، اما برای من نه چندان! حتی اگر عده ای شیرازی به تحقیر آن را می گفته اند (که تازه برای اولین بار شنیده ام و من که در همین شیراز بزرگ شده ام به جرات می توانم بگویم بر فرض هم که بوده الان ابدا چنین باری ندارد!) یا که این همان عجمِ عربی باشد (که زبان شناسان می دانند تبدیل ج به چ اغلب ممکن نیست و از طرف دیگر خودمونی بیشتر در آنسو رواج دارد) فرق چندانی نمی کند. هیچ واژه ای هیچ معنای ثابتِ ابدی ندارد. مثالی می زنم تنها به قصدِ ثابت نبودنِ مفاهیم در اطلاق یک نام به یک مردم. «مورو» واژه ای بود که به تحقیر نثارِ مراکشی ها شد اما آن وقت که خواستند مستقل شوند و پا بگیرند همین را به کار بردند و معنایش را دگرگون کردند. معنا در ذاتِ واژه ها نیست. این چیزی است که اتفاقا زبان شناسی به ما می آموزد و رفقای دانشمند آن را به کنار زده اند. واژه های بسیاری هستند که دگرگونیِ معنایی پیدا کرده اند و به متضادِ خودشان تبدیل گشته اند.

پس اَچُمی نه توهین است نه عامیانه و نه احتمالا تبارِ آن نقشی در کاربردِ امروزی اش دارد. اچمی مفهومی است که خودِ مردم به کار می برند و حالا وقتِ آن رسیده است که صدای غالب به رسمیت شناخته شود.

مطالب مرتبط:

هویت یابی «نومتعصبان» با حمله به «زبان لارستانی»!

پاسخ دوم «حامد توانا» به «امیرحسین نوبهار» در مناقشه «زبان لارستانی»

نگاهی نابخردانه به عنوان یک «کهن زبان»

هضم واقعیت زبان اچمی سخت است، درک می‌کنم!

«زبان لاری» یک عنوان پذیرفته شده بین المللی است/ عبارت «زبان اچمي» كاملا اشتباه است

زبان شیرین مادری و «لارستانی» خود را «اچُمی» نخوانیم!