حامد زارع: ابراهیمی دینانی در حال گفتگو با سقراط درون خویش است

در مراسم رونمایی از کتاب آفاق معرفت در سپهر معنویت مطرح شد

حامد زارع: ابراهیمی دینانی در حال گفتگو با سقراط درون خویش است

مراسم رونمایی از کتاب «آفاق معرفت در سپهر معنویت: گفتگوی حامد زارع با غلامحسین ابراهیمی دینانی»، عصر دوشنبه ۲۰ شهریورماه در کتابخانه ملی ایران برگزار شد.

در این جلسه علاوه بر غلامحسین ابراهیمی دینانی و حامد زارع [نویسنده لارستانی کتاب]، منوچهر صدوقی سها، حسین کلباسی اشتری، شهین اعوانی، محمدرضا زائری و کریم فیضی سخنرانی کردند.

در ادامه، گزارش مراسم رونمایی از کتاب «آفاق معرفت در سپهر معنویت: گفتگوی حامد زارع با غلامحسین ابراهیمی دینانی» را به نقل از خبرگزاری مهر می خوانید.

دوره های زندگی فکری دکتر دینانی

در ابتدای این مراسم حامد زارع با اذعان به این نکته که کتاب حاضر تجربه ای خوب از یک پروسه پندآموزی و دانش اندوزی بود گفت: در برخوردی که بنده در طول این مدت با آثار دکتر دینانی داشتم زندگی ایشان را به ۴ دوره زمانی تقسیم کردم. بازتاب این ۴ دوره به صورت مفصل در کتاب حاضر هم دیده می شود. ایشان در دهه ۶۰ یک مدرس فلسفه هستند و کتاب های قواعد کلی فلسفی در فلسفهٔ اسلامی و وجود رابط و مستقل در فلسفه اسلامی را نوشتند. توجه به مفاهیم فلسفه اسلامی، ارائه بحث در قالب محتوای درسی و برخوداری از یک زبان فنی و نثر دشوار از ویژگی های این دوره است. دکتر ابراهیمی دینانی در دهه ۷۰ تاریخ نگار فلسفه می شوند و مجلدات ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام و دفتر عقل و آیت عشق را می نویسند. توجه به سیر فلسفه اسلامی، ارائه بحث در قالب محتوای عمومی و برخورداری از یک زبان روایی و نثر روان از ویژگی های این دوره است. ایشان در دهه ۸۰ ردای پژوهشگری فلسفه را می پوشند و آثاری نظیر درخشش ابن رشد در حکمت مشاء را به وجود می آورند. توجه به مکاتب مهم و مغفول فلسفه، ارائه بحث در قالب های منسجم و منضبط و برخورداری از یک زبان میانه و مختلط از ویژگی های این دوره است دکتر ابراهیمی دینانی در دهه ۹۰ در قامت یک آموزگار تفکر ظاهر شده اند. کتاب های معمای زمان و حدوث جهان؛ از محسوس تا معقول؛ من و «جزمن»؛ پرسش از هستی یا هستیِ پرسش و فراز و فرود فکر فلسفی مظهر این دوره به شمار می رود که هنوز هم تداوم دارد. توجه به تحول و تطور مفاهیم فلسفی، ارائه بحث در قالب های کلان فلسفی و گفتمان تاسیسی و برخورداری از یک زبان اختصاصی از ویژگی های این دوره است.

زارع در بخش دیگری از سخنان خود ابراهیمی دینانی را در دهه چهارم فعالیت فلسفی اش در حال گفتگو با سقراط درون خویش توصیف کرد و گفت: دقت به دقیقه ها و ظرافت و ایجاد مرجع مستقل خصوصیت بارز فعالیت های اخیر ایشان است. وی افزود: البته برخی این انتقاد را به کتابهای دوره چهارم ایشان وارد می کنند که شبیه یکدیگر و تکراری است که دکتر دینانی در سیر گفتگویی که انجام دادیم به این انتقاد پاسخ دادند.

حامد زارع در بخش پایانی سخنان خود با اشاره به ساختار کتاب گفت: کتاب حاضر که امروز رونمایی می‌شود شامل ۴ فصل مباحثه، مصاحبه، مناظره و مکاتبه است. در فصل نخست که مباحثه نام دارد، کمی جسارت به خرج دادم و پرسش های انتقادی از دکتر ابراهیمی دینانی پرسیده ام. فصل دوم کتاب که مصاحبه نام دارد، ناظر به دوره دوم زندگی ایشان است. در فصل سوم آرا و آثار دکتر ابراهیمی دینانی را در مواجهه با فلاسفه دیگر قرار دادم و در فصل پایانی و چهارم کتاب به آثار دکتر ابراهیمی دینانی را به همراه خود ایشان بررسی کرده ام.

معرفت و معنویت؛ دو عنصر کانونی منظومه فکری دینانی

نویسنده کتاب «آفاق معرفت در سپهر معنویت» در پایان توضیح داد: برخی درباره نام کتاب از من سئوال می کنند که لازم است توضیحی راجع به آن بدهم. دکتر ابراهیمی دینانی کتاب با عنوان «شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی» را سالها پیش منتشر کرده اند. در این کتاب به طور هم زمان  و هم هنگام به عرفان و برهان و یا به قول خودشان شهود و اندیشه توجه نشان داده اند. در حالی که پیش از ایشان هانری کربن و سید حسین نصر تنها به وجه عرفانی سهروردی و مهدی حائری یزدی و سید حسین ضیایی به وجه فلسفی و منطقی سهروردی توجه نشان داده بودند. این تجمیع عرفان و برهان چیزی است که در همه آثار ابراهیمی دینانی وجود دارد. به عقیده من بحث معرفت و معنویت دو عنصر کانونی منظومه فکری دکتر دینانی است، به همین دلیل هم بنده این نام را برای کتاب انتخاب کردم.

دینانی فیلسوف عقل گرا است

سخنران بعدی این مراسم شهین اعوانی بود. وی گفت خدا را شاکرم که بازنشستگی دکتر دینانی باعث شد تا ایشان دوره جدیدی از تألیفات خود را آغاز کنند. به زودی هم در نیمه دوم مهرماه کتاب تازه ایشان با عنوان «اختیار در ضرورت هستی» در موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه منتشر و رونمایی می‌شود.

اعوانی ادامه داد: همانطور که عنوان شد، ممکن است برخی فکر کنند که کتابهای اخیر استاد تکراری است ولی من این گونه فکر نمی کنم چون به عقیده من ایشان مباحث را از منظرهای مختلف مورد بررسی قرار داده اند. یکی از عقاید دکتر دینانی این است که فلسفه را فکر شیعی می داند و معتقد است که عربها کمتر به فلسفه پرداخته اند. علاوه بر این، به عقیده دینانی فلسفه فقط فلسفه صرف نیست، بلکه رویکردهای دینی، تحولات اجتماعی و جریانات سیاسی هم در شکل گیری آن نقش دارند. خصومت با فلسفه و فلاسفه در سیاست های مختلف متفاوت بوده است. بیشترین مخالفت را هم ابن تیمیه با فلسفه داشته اما دیدگاه دکتر دینانی درباره ابن تیمیه آنچنان عمیق و جدی است که ریشه بسیاری از مشکلات جهان اسلام را در این نظرات می توان یافت.

این مدرس فلسفه اضافه کرد: دکتر دینانی یک فیلسوف عقلگراست و می خواهد با عقل گرایی، ایمان گرایی را ثابت کند. قلم او نسبت به بیانش قوی تر است، چون در بیان گهگاهی عصبانی می‌شود و از کوره در می رود. همچنین دینانی عقیده دارد که دفاع از دین و فلسفه کار عقل است. نوآوری از دیگر ویژگی های ایشان است، به طوری که هیچگاه نمی بینیم که او از یک فیلسوف چشم بسته و دربست پیروی کند و این ویژگی را هم از استاد خود یعنی علامه طباطبایی گرفته است.

اعوانی در پایان شاگردپروری، شیوه خاص تدریس، آزاداندیشی، نداشتن تعصب و فهمیدن فلسفه را از دیگر ویژگی های ابراهیمی دینانی برشمرد.

فلسفه اسلامی، کلام نیست

منوچهر صدوقی سها، پژوهشگر فلسفه اسلامی دیگر سخنران این مراسم گفت: وقتی از فلسفه اسلامی سخن می گوییم در واقع به نوعی از امکان فلسفه دینی حرف می زنیم. تاریخ فلسفه به معنای جدیدش در اواخر قرن ۱۸ آغاز می‌شود. به عقیده فلاسفه جدید، فلسفه نمی تواند اسلامی باشد. اهالی فلسفه جدید اعتقاد دارند که فلسفه عقلی است و مراد از عقل، عقل بالفعل است و از آنجایی که دین نقلی است اگر فلسفه ای دینی باشد غیرعقلانی و نقلی می‌شود در حالی که شاکله فلسفه عقل است. همچنین آنها مطرح می کنند اگر فلسفه ای دینی باشد دیگر فلسفه نیست، بلکه کلام است چرا که به عقیده آنها هیچ مجهولی معلوم نمی شود مگر اینکه به ضروریات منتهی شود. فلسفه رسمی منتهی به ضروریات است، بنابراین پاسخی که ما به آنها می دهیم این است که فلسفه ای که آنها هم از آن دم می زنند لاعقلی و فراعقلی است. اگر فلسفه ای منتهی به دین شود الزاما کلام نیست.

وی افزود: افرادی که حرف های این چنینی می زنند از این موضوع غافلند که معارف دینی، عقلی است. ختم کلام اینکه فلسفه اسلامی وجود دارد و متاثر از دین است ولی در عین حال کلام هم نیست.

این پژوهشگر فلسفه اسلامی ادامه داد: موضوع، مسائل و مبادی اجزای یک علم را تشکیل می دهند. موضوع و مسائل فلسفه اسلامی با فلسفه های دیگر فرقی ندارد ولی اسلامیت فلسفه اسلامی به مبادی آن بر می گردد. مبادی این فلسفه (فلسفه اسلامی) متعدد است که یکی از آن مبادی، عقلی می باشد. خلاصه اینکه ما دستگاهی به نام فلسفه اسلامی داریم ولی نه به معنای اعم و جغرافیایی بلکه فلسفه اسلامی به معنای اخص.

دینانی، مدافع غیرتمند عقل است

حسین کلباسی اشتری، استاد فلسفه دانشگاه تهران از دیگر سخنرانان این نشست گفت: کاری که آقای زارع انجام داده بنده مشابه آن را در کتاب «گاه خرد» انجام دادم به این شکل که بنده و تعداد دیگری از اساتید گفتگویی با دکتر داوری اردکانی انجام دادیم و این گونه کارها بسیار ارزشمند هستند. سابقه آشنایی ما با دکتر ابراهیمی دینانی به نیمه دهه شصت که بنده افتخار شاگردی ایشان را داشتم برمی گردد. علاوه بر این جلسات خصوصی هم با ایشان داشتم و در همین گفتگوها متوجه سیر آفاقی و انفسی ایشان شدم و امیدوارم که بتوانم این سیر و خاطرات را به زودی به قلم بیاورم.

وی افزود: ما در فلسفه اصطلاحی فرنگی به نام «گشت» به معنای انصراف که نوعی تحول، دگرگونی و انقلاب است داریم. سئوالی که مطرح می‌شود اینکه آیا گشت های فکری یک انسان الزاما نشانه کمال است؟ این گشت ها را افرادی مثل هایدگر و ویتگنشاین هم داشته اند. سوالی که در اینجا برای من مطرح است این است که گشت های فکری دکتر دینانی نشانه چیست؟

کلباسی افزود: شهرت ابراهیمی دینانی به این است که او یک مدافع غیرتمند عقل است و خوشبختانه بیشتر در وجه جلالی عقل تاکید دارد و نه بر وجه جمالی آن. حتی وقتی هم از عرفان حرف می زنند از عرفانی می گوید که با عقل ستیز نداشته باشد. سئوال دیگر من این است که عقلی که ابراهیمی دینانی از آن حرف می زند در کجای تاریخ ظهور کرده و نسبت آن با زمان و مکان اکنون چیست؟ نکته دیگر که درباره ایشان مطرح است اینکه ابراهیمی دینانی نوع دغدغه ایرانیت منحصر به فرد دارد ولی این ایرانیتی که از آن حرف می زند بسیار مجمل و مختصر است و لازم است که تفصیل داده شود.

وی در پایان اضافه کرد: به عقیده من وجه مشترک متفکران بزرگ قابل تشخیص است. حالا سئوالی که برای بنده مطرح است این است که اختصاصات استاد ابراهیمی دینانی از بقیه اساتید برجسته چیست؟ به بیان دیگر ما چیزهای زیادی می توانیم از ایشان بیاموزیم ولی نکته مهم این است که چه چیزی را به صورت اختصاصی می توانیم از ایشان یاد بگیریم؟

دینانی، فلسفه را به سطح درک مخاطب می آورد

حجت الاسلام محمدرضا زائری دیگر سخنران این مراسم با اشاره به اینکه تنها به خاطر ابراز ارادت به ابراهیمی دینانی در جلسه حاضر شده، گفت: علت دلبستگی مان به ابراهیمی دینانی این است که ایشان روی گفتگو اصرار دارند. به عقیده بنده که یک طلبه دینی هستم ماندگاری دین به ماندگاری اندیشه است. اندیشیدن از موضوع دیندارانه وظیفه است و جوان و نسل جدید نیاز به گفتگو دارد. یکی از محاسن کارهای دینانی این است که موضوعات فکری و فلسفی را به سطح درک مخاطب می آورد. متاسفانه در سالهای اخیر منادیان و مبلغان دین فراموش کردند که قرار بود کنار انسان بنشینند نه بالای دست انسان. زائری گفت: کار دینانی آن است که می گوید می خواهم گفت وگو کنم. این خدمت بزرگی است که او در حوزه فکر و اندیشه دارد، ما در حوزه فکری خودمان بیشتر سراغ انتزاعیات رفته ایم که بسیاری از اوقات با واقعیات روزمره مخاطب ارتباطی ندارد. شاید اگر امروز به فلسفه اسلامی در غرب توجه نمی شود علت همین باشد که غرب فلسفه را با مسائل روز شروع کرد.

وی اظهار کرد: متاسفانه، خودمان هم به این وهم عقل کمک کرده ایم، من و هم لباسان من؛ امروز اگر بگویند فلانی به فلان پیامبر الهی توهین کرد تظاهرات می شود ولی اگر بگویند به عقل توهین شد کسی توجهی نمی کند. عقل متناظر با پیغمبر خداست. لازم نیست به لفظ عقل را موهوم کنیم.زائری تاکید کرد: امروز صد سال آینده ما دارد از بین می رود، مسیری که پیش می رود سب می شود که انسان و جوان صد سال بعد دین خود را از دست بدهند. چیزی که دارد فراموش می شود اندیشیدن است. کتاب حامد زارع این نیاز را برطرف می کند. ما جلسات محدودی می گذاریم و خودمان با یکدیگر سخن می گوییم چه من آخوند و چه استاد دانشگاه، این که رو به روی هم بنشینیم و سر تکان دهیم خدمت نیست. به نظرم این کتاب خدمت است.

دینانی بی باک و بی پروا است

آخرین سخنران این مراسم کریم فیضی بود. وی در خصوص شخصیت دکتر دینانی گفت: بنده اگر بخواهم از توفیقات دکتر دینانی بگویم باید اعتراف کنم که سهم همسر ایشان هم در به دست آوردن این توفیقات کمی از ایشان ندارد. به این معنا که همسر استاد در طول ۴۰ سال زندگی مشترک مرارت های بسیاری را متحمل شده است تا استاد دغدغه ای غیر از خواندن و نوشتن نداشته باشد.

فیضی افزود: استاد ابراهیمی دینانی هرچه داشت، فهمید و خوانده است بذل و بخشش می کند و با هر فردی که خواستار دانایی و آگاهی است تعامل می کند. بنده در مواجهه با ایشان، او را تجسم شمس تبریز دانستم و به عقیده من به همان نحو شمس بی باک، بی پروا، صمیمی و حر هستند. از مقدار ارادت بنده به ایشان همن بس که هیچگاه بدون وضوع نزد ایشان حاضر نشدم.

فکر به حسب ذات سیال است

در انتهای جلسه نوبت به سخنرانی دکتر ابراهیمی دینانی رسید. وی از پس از تشکر از صحبت ها و تمجیدهای حاضرین با اشاره به این نکته اگر می خواست خودش دوره بندی از آثار و آراء خودش ارائه دهد نمی توانست به خوبی که حامد زارع بیان کرد این کار کند گفت: در پاسخ به نقدی که در جلسه مطرح شد کتابهای اخیر من تکراری است، لازم است بگویم از آغاز فلسفه تاکنون یک کلمه تازه هم در فلسفه وجود ندارد، بلکه این بیان تازه است که وجود دارد؛ یعنی هر فیلسوفی که در دوره ای ظاهر شده با بیان تازه خود حرف جدیدی زده. افلاطون، سقراط و ارسطو همه یک حرف می زنند ولی هر کدام با بیان خودشان. بنابراین فلسفه شاخ و دم ندارد، چیز بزرگ و ترسناکی نیست و همه انواع آن یک مطلب است.

دینانی افزود: کار فلسفه تعقل به معنی اندیشیدن است. شما اگر در یک مسیری که می خواهید به مسافرت بروید اشتباه کنید باید راه را برگردید و از این برگشت خسارت می بینید ولی در تفکر اگر پنجاه سال عمر کنی و بعد از شیوه تفکرت پشیمان بشوی و بخواهی برگردی ضرر که نمی کنی بلکه خیلی هم متعالی است. ما اگر به زندگی ملاصدرا و ابن سینا نگاه کنیم می بینیم که زندگی ملاصدرا هر سال به یک گونه بوده یا مثلا غزالی سه دوره متفاوت عمر داشته است. در غرب هم چنین حالتی درباره ویتگنشتاین وجود دارد به طوری که حتی او را به ویتگنشتاین اول و دوم تقسیم می کنند.

این چهره ماندگار فلسفه اضافه کرد: فکر به حسب ذات سیال است. به همین ترتیب، فلاسفه هم سیال هستند. فکر منجمد یعنی مرده، فکری که تحول ندارد، فکر نیست، حماقت است. حالا می خواهی فیلسوف باش، می خواهی بازاری. فکر، سیلان دارد ولی بعضی ها متوجه این نیستند. فلسفه، تفکر درباره هستی است. فیلسوف به آغاز، هستی و انجام می اندیشید. اگر انسان معنی زندگی را نداند با حیوان فرقی ندارد. انسانی که زندگی می کند ولی نداند برای چه زندگی می کند زندگی اش حیوانی است. اندیشدن به آغاز، انجام به هستی کار همه ما است. چنانچه شعر نیز هم با این معنا داریم: ز کجا آمده ام آمدنم بهر چه بود؟ به کجا می روم آخر، ننمایی وطنم؟ فلسفه سعی می کند به این سئوالات پاسخ دهد.

ابراهیمی دینانی در پایان گفت: برخی می گویند فلاسفه که این همه فلسفه خوانده اند به کجا رسیده اند. پاسخ من این است که باید کوشید. فلسفه راه رفتن است و من به اینکه به جایی برسی یا نه کاری ندارم. همه می دانند که من کانتی نیستم ولی از این کلام کانت بسیار مشعوفم که می گوید بشر شجاعت فهمیدن داشته باش. بنده هم این موضوع را قبول دارم که فهمیدن شجاعت می خواهد.