«قیصریه» لار، شکوه بازارهای ایرانی

ابوذر سوری: بازاری چهار سوق و کهن در دل بافت قدیمی و سنتی شهر قدیم لار با قدمتی در حدود ۱۳ قرن، گویای تاریخ و فرهنگ این خطه است. بازار قیصریه لار الگوی ساخت بازارهای وکیل شیراز، چیت سازهای اصفهان و چهارسوی بخاراست. ”دن گارسیا سیلوا فیگوئرا“ (۱۶۱۷ میلادی، ۱۰۲۶ه.ق) سفیر اسپانیا در دربار صفوی درباره زیبایی و شکوه بازار قیصریه لار می گوید: «این بازار بی شک یکی از زیباترین و فاخرترین بناهای سراسر قاره آسیاست و می تواند با مجلل ترین فروشگاه های اروپا برابری کند… در یک کلام، ساختمان این بازار به قدری مجلل است که می تواند رونق بخش زیباترین شهرهای جهان باشد.»

قدمت

در مورد قدمت این بنا تواریخ زیادی در منابع مختلف ذکر شده است. اما قدیمی ترین تاریخی که برای این بنا ذکر شده در «فارسنامه ناصری» است و درباره بازار قیصریه لار آمده است که متعلق به ملوک گرگینی است؛ بنابراین این بنا را به پیش از اسلام نسبت داده اند که اگر این چنین باشد باید به این بازار، عنوان قدیمی ترین بازار ایران که هنوز حیات اقتصادی در آن جریان دارد، اطلاق کرد.

نخبه لاری بر این باور است که بنای قیصریه در سال ۸۱ ه.ق به دست یکی از حکام سابق لار ساخته شده که بعدها چندبار مرمت گردیده است. در این صورت این بازار عمری ۱۳۵۷ ساله دارد!

مشخص و مبرهن است که تاریخ ساخت این بنا بسیار قدیمی تر از عهد صفوی است. این بنا در دوران شاه عباس اول و در زمان وزارت حاجی قنبرعلی بیگ ذوالقدر جهرمی بر خطه لارستان به دلیل زلزله مهیب سال ۱۰۰۳ ه.ق تعمیر اساسی می شود که متن کتیبه آن به صورت شعر و در ۸ بیت با خط نستعلیق زیبا و سیاه رنگ در گلوگاه گنبد فاخر آن به شرح ذیل آمده است:

شكر خدا كه باز به تایيد كردگار/ در عهد پادشاه جهان سايه خداي

عباس شاه آنكه زخاك درش مدام/ كسب سعادت ابدي مي كند هماي

از يمن عدل خان زمان آنكه از كفش/ خجلت برد محيط چو گيرد ره سخاي

ويران سراي لار بسعي وزير دهر/ دستور بحر خاطر و داراي مهر و راي

قنبر علي بيگ آن كه ز آيينه دلش/ در غيرت ابد شده جام جهان نماي

معمور شد چنانكه نمانده است جغد را/ در وي ز بهر ساختنش آشيانه جاي

از قيصريه اي كه هواي فضاي او/ در وی نسيم باغ بهشت است غم زداي

تاريخش از خرد طلبيدم جواب گفت/ دارالامان لار شد احياء از اين بنای

بر اساس حروف ابجد تاریخ این مرمت به سال ۱۰۱۴ ه.ق باز می گردد.

مرمت بعدی آن به زمان پادشاهی ناصرالدین شاه و به کوشش فتحعلی خان گراشی، بیگلر بیگی وقت لارستان بر می گردد که بر تمامی سردرهای ورودی آن (به جز سردر راستای میدان) سه سنگ نوشته با متن یکسان به شرح ذیل نصب شده است:

الملک لله

«در عهد سلطنت پادشاه عادل ناصرالدین شاه به تأیید الهی، فتحعلی خان جراشی به ساخت این بنای عالیه کردند در شهر شعبان اتمام پذیرفت ۱۳۰۱ ق».

اما در سردر راستای میدان کتیبه ای از سنگ مرمر وجود دارد که بر روی آن شعری در ۸ بیت با خط نستعلیق نوشته شده است:

به عهد خسرو صاحب قرآن ناصر دين/ كه داشت ملكت ايران زمين حصن حصين

مثال داده فرمان او قضا و قدر/ پناه جسته درگاه او زمان و سنين

خديو لار خداوندگار عدل شعار/ كه بود همت و توفيقشان مسلمين

بنام فتحعلي خان ز فر وجود سخا/ به رخش همت حاتم صفت نهادي زين

نمود احياء اين قيصریه را پس آنك/ گذشته بود زويرانش شهور و سنين

چه قيصريه كه از شرم او هنوز چكد/ عرق از عارض چين و ز چهره ماچين

ز هجرت نبوي بد هزار و سيصد سال/ كه شد تمام و بر او كرد آسمان تحسين

زبان پاك بر ابدان پاك باعث شهر/ هزار رحمت و جاودانا و قرين

معماری

پلان این بازار صلیبی شکل است و حداقل در ۴۰۰ سال اخیر طرح خود را حفظ کرده است. به دلیل شرایط اقلیمی لار و یا احتمالاً دلایل دیگر کف بازار از سطح زمین در هر راسته بین ۸ /۱ تا ۲ متر پایین تر است. در گرم ترین و شرجی ترین روزهای شهر لار، خنکای فضای داخلی این بازار، تسلی بخش روح و روان هر بازدیدکننده است. این بنا تماماً از سنگ لاشه و ملات ساخته شده است؛ همچنین در طراحی این بازار اعداد مقدس ایرانی- اسلامی: ۴ و ۷ و ۱۲ و ۱۴ به چشم می خورد که در ادامه به شرح آنها خواهیم پرداخت. این بنا را می توان به سه قسمت یا فضا به شرح ذیل تقسیم بندی کرد:

۱– فضای مرکزی: این فضا به احتمال زیاد همان قیصریه اصلی است که تاریخ ساخت آن به دوران پیش از اسلام و یا قرون اولیه اسلامی بر می گردد. این قسمت از یک هشت ضلعی کاملا منظم با سقف گنبدی فاخر به همان شکل ساخته شده است.ارتفاع گنبد قیصریه تا کف بازار ۱۸ متر تخمین زده می شود. در سالیان دور حوض زیبایی در زیر این گنبد فاخر وجود داشت که سبب تعدیل هوای داخل بازار گشته و زیبایی آن را دو چندان کرده بود اما متأسفانه کاملاً تخریب شده است. برخی معتقدند که این فضا در ابتدا معبد مغان و یا سرای پادشاه بوده است.

۲- غلام گردشی ها: گذرهایی که به فضای مرکزی و راسته ها راه دارند و دور تا دور فضای مرکزی را در بر می‌گیرند، به نام «غلام گردش یا غلام گردان» مشهورند، هر چند گاهی به آنها «تیمچه» نیز می گویند. تعداد مغازه های هر غلام گردشی در طرح اولیه بازار ۷ باب (عددی که در تمامی ادیان و ملت ها مقدس می باشد) بوده است و در هر گوشه غلام گردشی- روبروی گذرها- ۴ باب مغازه قرینه هم قرار دارند.

۳- راسته ها: احتمالاً راسته ها پس از مرمت بازار در عهد شاه عباس کبیر و به دستور قنبر علی بیگ ذوالقدر جهرمی الحاق شده باشد، چرا که در طراحی آن تأثیر مذهب تشیع (به دلیل رسمی شدن این مذهب در آن ایام) به وضوح دیده می شود. گفتیم که پلان بازار صلیبی شکل است، بنابراین دارای ۴ گذر عمود بر هم شمالی – جنوبی و شرقی – غربی است که شکل صلیبی آن را می سازند. طول راسته شمالی – جنوبی ۴/۱۲۴ متر و راسته شرقی – غربی ۱۱۷ متر است. هر کدام از ۴ راسته به نامی مشهور است که در ذیل ویژگی های هر کدام از آنها شرح داده می شود:

الف: راسته جنوبی، به دلیل نحوه قرارگیری‌اش نسبت به میدان شهر، «راسته میدان» خوانده می شود. این راستا بزرگترین راستای بازار است و طول آن ۴۵ متر است. در این راستا ۱۴ مغازه (احتمالاً به نیت ۱۴ معصوم) رو بروی هم قرار دارندکه جمع آنها ۲۸ باب مغازه می شود.

ب: راسته شمالی، که به دلیل نزدیکی اش به برکه ای به همین نام در خارج ولی نزدیک به آن «راسته آب فروشان یا آرد فروشان» نامیده می شود. طول این راستا ۵/۳۸ متر است و دارای ۱۲ باب مغازه (احتمالا به نیت ۱۲ امام) روبرو است که مجموع آن ۲۴ باب است.

ج: راسته غربی را به سبب نوعی فعالیت شغلی ای که سابقاً غالب در آن بود «راسته کمرگیری» (احتمالا همان گیوه دوزی بوده است) می نامند. طول و تعداد مغازه های آن همانند راستای شمالی است.

د- راسته شرقی نیز به سبب فعالیت مشاغل قصابی و مسگری به «راسته قصاب ها یا مسگرها» مشهور است. طول و تعداد مغازه های آن همانند راسته شمالی است.

تمامی مطالب این نوشته الهام گرفته از کتاب بازار قیصریه لار از دکتر محمد حسین ضیاء توانا (که اصالتی لارستانی دارد) می باشد. همانطور که متوجه شدید این بازار به ضرس قاطع یکی از قدیمی ترین بازارهای ایران است که هنوز حیات اقتصادی در آن جریان دارد. در طول تاریخ زلزله های مخرب بسیاری (که نزدیک ترین آن مربوط به سال ۱۳۳۹ شمسی است) در شهر لار اتفاق افتاده است، اما خدا را صد هزار مرتبه شکر این بازار همانند مردمان شهرش صلابت و شکوه خود را حفظ کرده و مردانه با تمامی مخاطرات و بلایا جنگیده و ایستادگی کرده است. هر چند جور زمانه بر او نیز بی تأثیر نبوده اما باز هم گویای تاریخ و اصالت و فرهنگ دیارش است. از پرونده ده ساله و خاک خورده ثبت جهانی شدنش در یونسکو که بگذریم، در حال حاضر نیازمند مرمت اساسی است، مخصوصاً سقف آن که پس از بارندگی های زمستان سال گذشته آسیب جدی دیده است و متأسفانه معلوم نیست به چه دلیلی این امر به تأخیر افتاده است و کسی پاسخگو نیست و هر هفته باید نگران باران های رگباری «چل پسین» باشیم که نکند سقف آن ……

با تمامی این تفاسیر، مسئولین محترم لطفاً به فکر این بنای فاخر باشید که نوش دارو بعد مرگ سهراب، عذر بدتر از گناه است…!

* از همین نویسنده بخوانید:

  دیگه وقتشه بریم توی دهن‌شیر…!

   امنیت و گردشگری

   اولین و قدیمی‌ترین مسجد روی آب ایران در لار

   معتدل است او…