«اعتیاد» به مثابه یک بیماری مزمن و عصبی

روش‌های برخورد صحیح خانواده با فرد معتاد

صدیقه اسماعیلی^*: به لحاظ مفهومی، بیماری «اعتیاد» یک بیماری اصلی، مزمن و عصبی است، که در اثر عواملی ژنتیکی، فیزیولوژیک و اجتماعی رشد و بروز پیدا می‌کند، به طوری که وجه مشخصه این بیماری اختلال در کنترل انجام عملی، و یا احساس اجبار در انجام یک عمل مشخص، با وجود آگاهی نسبت به عواقب خطرناک آن باشد.

وابستگی به مواد (مواد مخدر و مشروبات الکلی)، یا عادت‌های ناهنجار، یک اختلال روان‌پزشکی و روان‌شناسی بوده که از یک سو، معنای واژه «خوشبختی» را در زندگی فرد و خانواده او از بین می‌برد و از سوی دیگر آسیب‌های اجتماعی و اقتصادی بیشماری را به همراه دارد. البته عادتهای ناهنجار و اعتیادهای رفتاری مستقل از مواد شیمیایی تا همین سالهای اخیر هم در طبقه‌بندی‌های رسمی به عنوان اعتیاد محسوب نمی‌شدند و مدت کوتاهی است که اعتیادهایی مانند اعتیاد به اینترنت، اعتیاد به کار و اعتیاد به بازی‌های کامپیوتری به عنوان شکلی از اعتیاد طبقه‌بندی شده و مورد توجه قرار می‌گیرند.

اعتیاد پاسخ فیزیولوژیک بدن به مصرف مکرر مواد اعتیادآور است. این وابستگی از طرفی باعث تسکین و آرامش موقت و گاهی تحریک و نشاط گذرا برای فرد می‌گردد و از طرف دیگر بعد از اتمام این اثرات سبب جستجوی فرد برای یافتن مجدد ماده و وابستگی مداوم به آن می‌شود. در این حالت فرد هم از لحاظ جسمی و هم از لحاظ روانی به ماده مخدر وابستگی پیدا می‌کند و مجبور است به تدریج مقدار ماده مصرفی را افزایش دهد.

انواع اعتیاد: جسمی و روانی

اعتیاد جسمی: پاسخ فیزیولوژیک بدن نسبت به ورود و تأثیر مواد جدید به بدن می‌باشد که معمولاً با پدیده تطبیق پذیری بروز می‌کند یعنی به دلیل افزایش تعداد گیرنده‌های عصبی و کاهش میانجی‌های عصبی موجود در سیستم عصبی مرکزی نیاز فرد مصرف‌کننده هر روز بیشتر می‌شود. ترک اعتیاد جسمی همراه با درد، بیخوابی یا پرخوابی، خماری و … است. طول دوره ترک اعتیاد جسمی بسیار کوتاه‌تر از اعتیاد روانی است.

اعتیاد روانی: ناشی از لذت و سرخوشی مصرف مواد مخدر می‌باشد. دقیقاً به واسطه برهم ریختن نظم ترشح میانجی‌های عصبی فرد دچار آسیب‌ها یا تناقضات روحی می‌شود. به عنوان مثال ماده مخدر «مت آمفتامین» (مخدر شیشه) باعث افزایش ترشح «دوپامین» در مغز می‌شود و باعث ایجاد حالت تحریکی، سرخوشی، تمرکز و… می‌شود. حال پس از قطع مصرف با کاهش سطح دوپامین فرد خواب آلود، افسرده، بی تمرکز و … می‌شود. طول دوره بازگشت این میانجی‌های عصبی به حالت طبیعی بسیار طولانی‌تر و حتی برخی معتقدند بازگشت ندارند. در نتیجه اعتیاد روانی بسیار مهلک تر می‌باشد. اعتیاد روانی باعث لغزش بسیاری از مصرف‌کنندگان سابق حتی با طول دوره‌های چندین سال می‌شود.

اما متأسفانه افراد سودجو برای تبلیغ مواد مخدر ادعای عدم اعتیاد آوری آن را می‌کنند ولی در واقع تمامی مواد مخدر اعتیاد روانی داشته هرچند برخی از آنها اعتیاد جسمی کمتری دارند.

رفتارهای صحیح خانواده با فرد معتاد

به جای نصیحت کردن بازخورد بدهید به جای اینکه به فرد معتاد بگویید که باید مصرف مواد را قطع کند چون باعث مرگ او خواهد شد، بهتر است برای او بیان کنید که اعتیادش چگونه زندگی شما را نیز تحت تأثیر قرار داده و تباه کرده است. با این حرف، او متوجه خواهد شد که علاوه بر خودش، شما را نیز درگیر مصائب و مشکلات اعتیاد خود کرده است. همچنین در این حالت او دیگر شما را به عنوان کسی که در وضعیت بهتری از او قرار دارد و به او دستور می دهد که اعتیادش را ترک کند به حساب نیاورده و در وضعیتی مشابه با خود خواهد دید و برای وی معلوم خواهد شد که هر دو شما قربانی بیماری اعتیاد هستید.

با توجه به این که احتمالاً اکثر ما تفاوت بین نصیحت کردن و رهنمود دادن را نمی دانیم، در این قسمت پیشنهادهایی ارائه شده اند که حالت رهنمود داشته و جهت برقراری یک ارتباط موثر با فرد معتاد به شما کمک می کنند:

واقعیت ها را به آنها بگویید رفتارهای فرد معتاد در بسیاری از مواقع برای اطرافیانش عذاب آور است. به همین علت بهتر است که شما با کمال خونسردی اما با صراحت به او بگویید که رفتارهایش شما را آزار می دهد. همیشه به یاد داشته باشید که او از یک بیماری به شدت تأثیرگذار بر ذهن رنج می برد و قصد اذیت و آزار کسی را ندارد؛ بنابراین شما نیز نباید کارها و رفتارهای ناخوشایند و عذاب آور او را به حساب دشمنی یا بدخواهی نسبت به خودتان بگذارید. زمانی که با فرد معتاد صحبت می کنید، اطلاعات مفید و قابل لمس در اختیارش قرار دهید. وقتی درباره نظرات و دیدگاه هایتان با او صحبت می کنید آرامش خود را حفظ کرده و تنها به گفتن واقعیت ها اکتفا کنید.

قضاوت نکنید از بدزبانی و ناسزاگویی خودداری کنید، چون این کار باعث می شود تا فرد معتاد با خشم از خود واکنش نشان داده و حالت دفاعی به خود بگیرد.

عجولانه واکنش نشان ندهید حتی اگر فرد بسیار حساس و زودرنجی هستید و فرد معتاد سعی در جریحه دار شدن احساسات شما کرد، از واکنش نشان دادن و برخورد عجولانه با فرد معتاد خودداری کنید. بهتر است مدتی صبر کنید تا آرامش خود را به دست آورده و سپس با عزیز معتادتان به گفتگو بنشینید. اول اطمینان حاصل کنید که خودتان درگیر احساساتی مثل خشم و سرخوردگی نیستید، و حرف‌هایی که می زنید نه از روی احساس، بلکه از روی منطق و بر اساس واقعیات است، سپس اقدام به صحبت کردن کنید.

از افراط خودداری کنید برخورد منفی با فرد معتاد باعث می شود تا دورنمای بهبودی وی از بیماری اعتیاد تیره تر شود. موقع صحبت کردن با افراد معتاد از به کار بردن کلمات تند و زننده ای همچون هرگز، همیشه، تا پایان عمر و… خودداری کنید، چون این گونه عبارت ها و قضاوت ها، پیش گویی های بیهوده ای بیش نیستند.

هدفمند صحبت کنید اگر موضوعی وجود دارد که می خواهید درباره آن با فرد معتاد صحبت کنید، درباره هدفی که از این گفتگو دارید مطمئن شوید. اگر فقط به قصد خالی کردن خشم و ناراحتی خودتان با او صحبت می کنید، مطمئن باشید که به هیچ نتیجه مطلوبی نخواهید رسید.

مسئولیت رهنمودها و اظهارنظرهای خود را بر عهده بگیرید اگر زمان صحبت کردن با فرد معتاد جملاتتان با کلمه «شما» یا «تو» شروع می‌شود در آن صورت باید بدانید که به جای متمرکز شدن روی خودتان، همه حواس و توجه خود را روی خطاها و اشتباهات فرد معتاد متمرکز کرده اید. برای آغاز کردن صحبت با یک معتاد بهتر است ابتدا درباره خودتان صحبت کنید و به او بگویید که بیماری اعتیاد او چگونه زندگی سایرین را نیز تحت تأثیر قرار داده است.

سعی کنید فرد معتاد منظور شما را به خوبی درک کند بعد از صحبت کردن با فرد معتاد، همیشه در انتها از او بپرسید که آیا متوجه حرف های شما شده است یا خیر. بیشتر اوقات ما حرف های خودمان را می زنیم و تصور می کنیم که طرف مقابل نیز حرف های ما را فهمیده است؛ در حالی که ممکن است او دچار سوءتفاهم شده و یا منظور ما را به درستی درک نکرده باشد. برای اینکه مطمئن شوید که فرد معتاد متوجه حرف های شما شده است، بهتر است در پایان حرف هایتان از او بخواهید تا برای جمع بندی کردن، گفته های شما را بازگو کند. ضد و نقیض گویی‌ها را یادآوری کنید. هدف از صحبت کردن و رهنمود دادن، در واقع کمک به فرد معتاد برای بیرون آمدن از انکار بیماری اعتیاد است. معتادان به علت گرفتار شدن در چنگ بیماری اعتیاد، نمی دانند که چه صدمات و آسیب هایی به خود و اطرافیان خود وارد می کنند. اما شنیدن تأثیرات و پیامدهای ناگوار بیماری اعتیاد از زبان یکی از عزیزانشان، ممکن است بالاخره آنها را با حقیقت رو به رو کرده و باعث شود تا از انکار کردن بیماری خود دست بردارند.

در پایان اینکه همراهی و حمایت خانواده می تواند روند درمان را تسهیل کند و نقش بسزایی در پیشگیری از عود بیماری داشته باشد.

* دانشجوی دکتری روانشناسی