تاملی بر ساخت چهاربرکه و مسجد بازار قیصریه لار

تاملی بر ساخت چهاربرکه و مسجد بازار قیصریه لار(۱)

فائزه اردشیری و بهزاد بیغرض: چهاربرکه و مسجد حاج رجبعلی موحدی را مردمِ لار، بیشتر با نامِ چهاربرکه‌ و مسجد بازار قیصریه می شناسند. بنایی که بر اساس استخراجِ اطلاعات از سفرنامه “دن گارسیا دوسیلوا فیگوئروا” (۱۶۱۴ هـ.ق) در زمان صفویه، صرفا با کاربری آب انبار و تامین آب آشامیدنی برای استفاده‌ی خواص و البته عامه مردم ساخته شده است. طبق سند و وقفنامه‌ی موجود، این بنا –در زمانی که به درستی مشخص نیست-در وقف خاص حاج رجبعلی موحدی بوده و یا از آن زمان مشخص ایشان متولی رسیدگی به بنا و الحاقات آن بوده اند. چرا که در وقف خاص، واقف کسی را برای این مسئولیت تعیین می کند و آن فرد تعیین شده نیز این مسئولیت را می‌پذیرد. به هر روی هدف از نوشتار حاضر معرفی و تحلیل این کهنه بناست که کالبد قدیم خود را در حیات جدید حفظ کرده است.

طبق اسناد، مجموعه‌ی وقفی حاج رجبعلی شامل مسجد، آب انباری چهارسو، فضایی باز در جوار آن بعنوان محوطه‌ی لایروبی،دهن شیر و چند واحد تجاری است. محل برخورد راسته های چهاربرکه به هم، ضمن پدید آوردن فضایی هشت گوشه، کف مسجد حاضر را تشکیل داده است. طبق اطلاعات بدست آمده، فضایی که اکنون از آن به نام مسجد یاد می‌شود، در زمان گذشته محلی بعنوان استراحتگاه خواص و درباریان به منظور صرف وعده‌ی خوراکی و یا چیزی شبیه به این بوده است. از این دست فضاهای الحاقی به آب انبارها در سایر آب انبارهای موجود در شهرهای دیگر ایران زمین نیز موجود است. مثلا خزانه‌ی آب انبار وزیر نیز زیر تمام مسجد آن را گرفته است. یا اینکه در اردکان یزد، بر بالای آب انبار، مساجد کوچکی ساخته شده است. بنابراین مسجد چهاربرکه نه تنها اولین و قدیمیترین مسجد روی آب نیست بلکه در سایز شهرهای خشک و کم آب ایران زمین، نمونه های مشابه ان موجود می‌باشد.

طبیعتا به دلیل وجود چهار راسته و چهار بازشو در آنها، وزش نسیم و خنکای مضاعفِ آن، ناشی از تبخیر آب، برودت بی نظیری را در گرمای ماه‌های تابستانِ لار حاصل می‌کرده و لطافت بی مانندی را در آن فضای نمناک پدید می آورده است.به گمان قوی جاری شدنی صیغه‌ی مسجد در دلِ این چهار سو، سنگ محراب و نصب کتیبه‌ی آن- که گواهی است بر این ادعا- در زمانی نزدیک به زمان حال صورت گرفته است. باز گردان متن مکتوب بر این لوح به شرح زیر است:

شد بسعی بانی خیر و ثواب/  این مکان تعمیر از بهر نماز
چون محل سجده شد، پاسش بدار/ جز بطاعت قصد دیگر را مساز
در طریق بندگی غافل مشو/ در طریق بندگی غافل مشو
با صفا جایی برای طاعت است/ لعنت حق باد بر آنکس که باز
مسکن منزل در این مسجد کند/ پیر ز حق بی حد کشدگردن فراز
باکر و یاسی درد عاید بود/ کرد تاریخش سوال از اهل راز
بهر تاریخش یکی برخواست گفت/ شد مرمت مسجدی بهر نیاز(۲)

و اما راچینه، پلکان و یا همان دهن شیرِ چهار برکه‌ی حاج رجبعلی که مکانی است برای دسترسی به آب مخزن که توسط پلکانی با شیب تند به نزدیکی عمق مخزن می‌رسد و برداشت آب را توسط دو شیر ساخته شده از برنج امکان پذیر می‌کند. پلکان حدود ۳۸ پله دارد که اختلاف سطح آن با سطح تراز زمین در حدود ۹ متر یا کمی بیشتر از آن است. تصویر گرافیکی زیر درک فضایی مجموعه‌ی حاضر را امکان پذیر می‌سازد.

مقطع افقی هشت گوش مسجد، در عمق، محل برخورد راسته های آب انبار و در ارتفاع، گریو گنبدِ کم خیز بنا را تشکیل داده است.پنجره های گریو، بیشتر در تامین روشنایی داخل بنا و پنجره های رو به راسته ها بیشتر در تهویه بنا ایفای نقش می کنند.

در خصوص موقوفات الحاقی به آب انبار(واحد های تجاری) سخن نابی در دست نیست. این الحاق بیشتر به منظور خودکفا شدنِ برکه و مسجد به لحاظ تامینِ هزینه ها بوده است. چنان که در خصوص تامین هزینه ها نیز در وقفنامه اشاراتی واضح صورت گرفته است:  یک سوم درآمد برای تامین مخارج و مرمت مسجد و برکه، یک سوم آن برای خرید روغن، فتیله و چراغ جهت روشنایی و یک سوم باقیمانده برای تامین هزینه های مسجد فضل الله خانی کنار گذارده شود.

اگرچه زمان مدیدی است که چهاربرکه از رونق افتاده است، اما بازدید گهگاه اهالی شهر از آن مروری بر تاریخ و تجدید خاطراتی از ایام قدیم را ممکن ساخته است. درست بر خلاف مسجد که سالیان دراز از رونق افتاده بود و از آن به عنوان کاربری دیگری استفاده می‌شد. جای بسی خرسندی است که تلاش مسئولین منجر به ثبت مسجد حاج رجبعلی در تاریخ ۱۹/۵/۱۳۸۴در فهرست آثار ملی ایران و مرمت آن شد.

چه بسا با لایروبی و پاکسازی چهاربرکه و دهنشیر، آب بستن به آن و تعمیر پاشیر، تغییر کاربری موقوفات تجاری، بتوان به وصیت مرحوم حاج رجبعلی جامه‌ی عمل پوشاند.امید است با تلاش بیشتر مسئولین و حمایت های مردم، مجموعه‌ی موقوفه‌ی موحدی بار دیگر احیا شود. باز زنده سازی این مجموعه، باز زنده سازی بخشی از فرهنگ و سنت قدیمی ماست. چه نگهداشت گذشته چراغ راه آینده است و تنها با اتکا به دیروزها می توان در انتظار روشنایی فرداها بود.

۱) این نوشتار بعنوان متنی کوتاه مستخرج از پروژه تحقیقاتی نگارندگان در سال اخیر با عنوان بررسی تطبیقی و مقایسه‌ی دهن شیرهای لار است. (برداشت، ترسیم و عکاسی از بنا توسط نگارندگان انجام شده است.) استفاده از عکس و متن با ذکر منبع خالی از ایراد است.

۲) خوانش متن روی کتیبه توسط نگارندگان و به روش ponsiv صورت گرفته است.